Peçenekler, Kaşgarlı Mahmud’un Divan-ü Lügati’t-Türk isimli eserinde Oğuzların 19. Boyu olarak gösterilir. Arap müellifi İstahri, onların Anadolu Selçukluları ve Kumanlarla hemcins (aynı kökenden) olduklarını bildirir. İbn Hordadbih “Hudud” boyunda yaşayan kavimler arasında Dokuz Oğuzlar, Kanklılar ve Guzlar ile beraber Peçenekleri de sayar. Gerdizi 1052 de el-Bekri 1094 de Peçenek yurdunun yeri, ulaşım yolları ve komşuları hakkında bilgi verirler. Korkut, Kaydu, Karabay, Çoban, Küre, Turak gibi Başbuğ isimlerinden tipik Orta Asya bozkır temsilcilerinden oldukları anlaşılır. Reşideddin’e göre Peçenekler Gök-Hanın neslinden gelirler (A.N.KURAT:1937).
Peçenekler 6. Yüzyıldan 8. Yüzyıl ortasına kadar Türk Kağanlığına (Göktürkler) bağlı olarak Sır Derya ile Ural (Peçenek) Dağları arasında yaşıyorlardı. 745 yılında Uygur ve Kırgızların Türk Kağanlığına son vermesi üzerine, bölgede yaşanan hakimiyet mücadelelerinde başarılı olamadılar. Bu dönemde İrtiş boylarında yaşayan Kıpçaklar (Kumanlar) batıya doğru hareketlenmiş, Karluklar Sır Derya boylarını işgal etmişti. Karlukların bölgeyi sıkıştırması Oğuzların On-Ok boyu (Uzlar)nun yayık Nehri civarında Peçenek bölgesine girmesine sebep oldu. Uzlarla girdikleri mücadeleyi kaybeden Peçenekler Deşt-i Kıpçak (Güney Rusya) bozkırlarına ilerlediler (860). Bu dönemle ilgili en sağlıklı bilgileri Doğu Roma İmparatoru Konstantin VII. Porphyrogennitos’un “De Administrando Imperio” isimli eseri verir.
Peçenekler Deşt-i Kıpçak’a gelince, bölgede hakim olan ve ağırlıklı olarak ticaretle geçinen Hazar Devletinin ticari yollarını kontrollerine aldılar. Hazar Devleti son zamanlarını yaşadığından, askeri gücü oldukça azalmıştı. Bu nedenle Peçeneklere karşı (Günümüz Moldova-Ukrayna arasında yaşayan) Macarlardan yardım istediler. Ancak, Hazar-Macar kuvveti Peçeneklere karşı başarılı olamadı. Hazar Devletinin yıkılmasının en büyük sebebi Peçeneklerdir diyebiliriz. Yenilen Macarların başındaki Arpad, halkını alarak Doğu Avrupa yönünde çekilmek zorunda kaldı (889). Bu şekilde Peçenekler de Avrupa kapılarında göründüler.
890-900 yılları arasında Doğu Roma hem Araplarla hem de Bulgarlarla mücadele halindeydi. Bulgarlara karşı Macalar ile anlaşma yapınca, Bulgar Kralı Simeon da Macarlara karşı Peçenekleri savaşa çağırdı (895). Peçenek baskısıyla Macarlar Pannonia’ya gidip kendilerine bölgeyi yurt edindiler. Doğu Roma ise entrikalarla Peçenekleri kandırıp Bulgarlar’a karşı kullandı. Bulgarlara karşı savaşmak için gelen Peçenek birlikleri, kendilerini Tuna’dan geçirecek olan Roma komutanları arasındaki anlaşmazlık üzerine, Bizanslılarla iş yapılmayacağını söyleyerek ayrıldılar ve Bulgarlar Doğu Roma ordularını büyük bir bozguna uğrattılar (917).
En eski Rus Vakayinamelerinde; 915 yılında Peçeneklerin ilk defa Rus yurduna geldikleri ve Kiev’de kuşattıkları İgor ile barış yaparak Tuna yönünde ilerledikleri kayıtlıdır. Ancak, barış çok kısa sürmüş, 920 yılında İgor döneminde Rus-Peçenek savaşları yaşanmıştır. Ruslar, bölgeye Kıpçaklar (Kumanlar) gelene kadar sürekli Peçeneklerle mücadele etmişler, kimi zaman bazı boylarla anlaşma yaparak ücret karşılığı askeri hizmetlerinden faydalanmışlardır. İgor 944 senesinde Bizansa karşı sefer açarken birçok ücretli Peçenek kıt’alarını da yanına almıştı. De Adm. İmp. da deniliyor ki: “Bu kavim (Peçenekler) kuvvetli olduklarından, Ruslar bunların zararından kurtulmak ve onlardan yardım alabilmek için bunları müttefik edinmeğe çok gayret ederler, ki bu suretle hem onların şerrinden kurtulsunlar, hem de onlardan yardım alabilsinler…” (A.N.KURAT:1937)
Gerdizi: “Onlar (Peçenekler) her taraftan kuşatılmıştır. Şarktan- Kıpçaklar, garbî cenubdan Hazarlar; garbten Slavlar; bütün bu kavimler Peçenekler üzerine hücum edip onları esarete götürürler ve (küleliğ) satarlar. Bu Peçeneklerin hayvan sürüleri vardır; onların atları ve koyunları, birçok altın ve gümüş (tabakları), silâhları vardır. Onlar gümüş kemer taşırlar. Onların harb esnasında havaya kaldırdıkları süngü ve bayrakları vardır; harp esnasında çaldıkları trampetleri öküz kafası şeklinde yapılmıştır (Barthold tercümesi). Peçenek memleketine giden yollar çok güç ve nahoştur; eğer (bir kimse) oradan başka bir memlekete gitmek islerse at tedarik etmek mecburiyetindedir; çünkü onların memleketinden başka bir vasıta ile, yolların fena olmasından dolayı, ata binmeksizin gitmek mümkün değildir, Tüccarlar oraya giderken hiç bir yolu takib etmezler, çünkü bütün yollar ormanlarla kapalıdır; onlar (tacirler) yolları yıldızlara bakarak tayin ederler.
“De Administrando Imperio”ya göre Peçeneklerin Sekiz Uruğu ve dönemin Başbuğları:
URUĞ ADI————— BAŞBUĞU
1 — Ertim, (Erdem?) —- Mayçan
2 — Çur ——————-Kuel
3— Güla, (Yula) ——– Korkut
4 —Kulpey, (Kulbay) —- Ipon
5 — Haroboy, (Karabay) – Kaydu
6 — Talmat, (Tilmaç) —– Kostan
7 —- Hopon. —————- Giadzi (Yazi)
8 — Çopon, (Çoban?) — — Batan (Pata)
Şenol SOYDAN
